Mgr farm. Olga Gacek
„Szczepienia obowiązkowe i zalecane dla osób wyjeżdżających do tropiku”
W obecnych czasach rośnie liczba osób podróżujących w gorące strefy klimatyczne.
Z wyjazdem do egzotycznych krajów łączy się ryzyko zachorowania na chorobę zakaźną.
Ryzyko to zależy od rejonu świata, charakteru podróży, czasu jej trwania, wieku, aktualnego
stanu zdrowia, oraz kontaktu z ludnością tubylczą. Nie wszystkie zagrożenia zdrowotne
można przewidzieć ale wielu można zapobiec.
Wszelkie potrzebne informacje dotyczące profilaktyki można uzyskać w poradniach
medycyny tropikalnej oraz w stacjach sanitarno-epidemiologicznych (wykaz najważniejszych
przedstawiono w załączniku). W styczniu 2008 r. World Heath Organization wydała
sprawozdanie „ International travel and heath 2008 “ dostarczające informacji o głównych
zagrożeniach dla zdrowia wobec podróżujących, dostępne na stronach internetowych.
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zachorowaniom na wiele chorób zakaźnych
występujących zarówno na całym świecie jak i ograniczonych do określonego regionu
geograficznego są szczepienia ochronne. Bardzo istotny, dla właściwej ochrony, jest czas
dlatego profilaktykę czynną należy rozpocząć odpowiednio wcześniej, tj. 6-8 tygodni,
najpóźniej na 4 tygodnie przed planowanym wyjazdem.
Obecnie wg międzynarodowych przepisów sanitarnych, jedynym uznanym za obowiązkowe,
jest szczepienie przeciwko żółtej gorączce ( yellow fever). Upoważnionymi do podania tej
szczepionki i wpisania tego faktu wraz z potwierdzeniem przez uprawnionego lekarza do
Międzynarodowego Certyfikatu Szczepień (International Certificate of Vaccination),
potocznie zwanej żółtej książeczki, są wyłącznie placówki zarejestrowane przez WHO. Nie
zaleca się podawania szczepionki kobietom w ciąży, karmiących piersią, uczulonych na
białko jaja kurzego, dzieciom poniżej 9 miesiąca życia, osobom powyżej 60 lat i pacjentom z
zaburzeniami odporności. W przypadku wystąpienia przeciwwskazań, przy wjeździe do kraju
wymagającego zaświadczenia o szczepieniu należy przedstawić zaświadczenie lekarskie w
języku angielskim i francuskim ale bezpieczniej jest zrezygnować z wyjazdu.
Wiele krajów wymaga szczepienia od osób przybywających ze stref, w których żółta
gorączka występuje endemicznie ale niektóre żądają go od wszystkich podróżnych
wjeżdżających na ich terytorium. Są to: Benin, Burkina Faso, Czad, Demokratyczna
Republika Konga, Gabon, Ghana, Gujana Francuska, Kamerun, Kongo, Liberia, Mali, Niger,
Republika Środkowoafrykańska, Ruanda, Senegal, Togo, Wyspy Św. Tomasza i Książęca,
Wybrzeże Kości Słoniowej.
W najnowszych doniesieniach, WHO podaje, na podstawie raportu Ministerstwa Zdrowia
Paragwaju, o wybuchu żółtej gorączki w tym kraju. Na dzień 24.03.2008 r. potwierdzono
osiem przypadków śmierci. To jest pierwsze pojawienie się tej choroby w Paragwaju od roku
1974 WHO obecnie zaleca szczepienia przeciwko żółtej gorączce dla wszystkich
podróżujących do tego kraju.
Yellow fever jest chorobą wywołaną przez wirusy przenoszone na ludzi przez zainfekowane
komary. Aedes aegypti jest odmianą komara głównie przyczyniającą się do zarażenia.
Odpowiada ona za miejska odmianę żółtej gorączki. Obok niej istnieje odmiana leśna, na
którą narażeni są ludzie mieszkający lub pracujący w lasach tropikalnych.
Objawami choroby jest: wysoka gorączka, dreszcze, wymioty, bóle głowy, pleców, mięśni.
Po krótkim okresie poprawy infekcja prowadzi do wstrząsu, krwotoku, uszkodzenia nerek i
wątroby, rozwija się żółtaczka. Choroba często kończy się śmiercią. Leczenie jest objawowe.
Zaleca się odpoczynek, duże ilości płynów oraz podawanie leków przeciwbólowych i
Mgr farm. Olga Gacek Strona 1
przeciwzapalnych ( ibuprofenu, naproxenu, acetaminophenu, paracetamolu). Aspiryna nie jest
wskazana.
Choroba występuje w północnej części Ameryki Południowej i Afryce. Wszelkie informacje
o aktualnych miejscach szczególnego zagrożenia można znaleźć na stronie internetowej:
http://www.cdc.gov/travel
W Polsce dostępna jest szczepionka Stamaril, produkowana przez firmę Sanofi Pasteur.
Zawiera ona żywy, atenuowany szczep wirusa żółtej gorączki Dakar 17. Wirusy namnażane
są na zarodkach kurzych. Szczepionkę podaje się podskórnie, na co najmniej 10-14 dni przed
wyjazdem. Preparat może być podawany w czasie jednej wizyty z innymi szczepionkami, w
osobnych strzykawkach i w inne miejsca ciała. Szczepienie zabezpiecza na 10 lat, licząc od
10 – go dnia po szczepieniu pierwotnym i od następnego dnia po dawce przypominającej.
Kolejną chorobą zagrażającą podczas wyjazdów jest malaria ( zimnica). Choroba zbadana ale
nadal każdego roku zapada na nią 500 mln ludzi , a blisko 2 mln spośród nich umiera.
Przyczyną braku skutecznej metody walki z tą chorobą jest powszechne zjawisko oporności
zarodźców na leki i komarów na insektycydy. Coraz częściej spotyka się też zarodźce oporne
na dwa lub więcej rodzajów leków. Szczególną łatwość nabywania złożonej lekooporności
mają zarodźce gatunku Plasmodium falciparum ( zarodziec sierpowy) – najbardziej
rozpowszechnione. Wywołują one najgroźniejszą i najbardziej śmiertelną postać choroby tzw.
malarię złośliwą. Zimnica może mieć również przebieg łagodny, kiedy jest wywołana przez :
Plasmodim malariae ( zarodziec pasmowy) lub Plasmodium ovale ( zarodziec owalny) lub
Plasmodium vivax ( zarodziec ruchliwy).
Cykl rozrodczy zarodźca malarii składa się z cyklu płciowego i bezpłciowego, wymaga
dwóch żywicieli. Jednym jest samica komara z rodzaju Anopheles, a drugim człowiek. Do
zarażenia człowieka najczęściej dochodzi na skutek przeniesienia sporozoitów ze śliną
komara podczas ukąszenia, rzadziej podczas transfuzji krwi, przeszczepu narządów lub przy
przejściu z krwią pępowinową od matki do płodu ( malaria wrodzona).
Najczęstszym objawem malarii jest wysoka gorączka, mogąca występować cyklicznie lub
mieć charakter ciągły ( w przypadku formy złośliwej ). Występują również zlewne poty, bóle
i zawroty głowy, łamanie w kościach, bóle mięsni i stawów, uczucie duszności,
przyspieszony oddech, , wymioty, mdłości, biegunka, zażółcenie spojówek i skóry oraz
zaburzenia świadomości aż do utraty przytomności. Mało charakterystyczne objawy mogą
sugerować zupełnie inną chorobę. Malarię można potwierdzić lub wykluczyć tylko na
podstawie badania krwi.
Obawa przed zachorowaniem na malarię nie powinna stanowić powodu do rezygnacji z
wyjazdu do krajów tropikalnych. Aby ryzyko zachorowania zmniejszyć do minimum należy
odpowiednio przygotować się do podróży. WHO w „ International travel and heath” podaje
cztery podstawowe zasady A,B,C,D ochrony przeciw malarii.
A ( to be Aware of the risk) – być świadomym ryzyka. Znać główne objawy i okres inkubacji
choroby.
B ( to be aviod being Bitten by mosqitoes) – unikać ukąszenia przez komary. Należy
zaopatrzyć się w : ubrania z długimi rękawami i nogawkami, środki odstraszające owady (tzn.
repelenty), w siatki i moskitiery do zawieszania nad łóżkiem.
C ( to take antimalarial drugs –Chemoprophylaxis) – Ważne jest odpowiednio wczesne
rozpoczęcie profilaktycznego stosowania leków przeciwmalarycznych.
D ( to seek Diagnosis and treatment) – natychmiastowe szukanie diagnozy i leczenie jeżeli
wystąpią opisane powyżej objawy, szczególnie gorączka, w czasie do roku po powrocie z
obszarów ryzyka szczególnie w czasie pierwszych trzech miesięcy.
Leki najczęściej stosowane w profilaktyce malarii Mgr farm. Olga Gacek Strona 2
1. Malarone ( atovaquone + proguanil)
- tabl. pediatryczna : 62,5 mg atovaquone + 25 mg proguanil
tabl. dla dorosłych : 250 mg atovaquone +100 mg proguanil
- sposób dawkowania: 1 dzień przed wyjazdem, w czasie pobytu i do 7 dni po powrocie. Po
jednej tabletce dziennie.
2. Lariam ( meflochina)
- tabl. po 250 mg
- sposób dawkowania: 7 dni przed wyjazdem, w czasie pobytu i 4 tygodnie po powrocie.
Jedna tabletka raz w tygodniu.
3. Savrine ( chlorochina + proguanil)
- tabl. 100 mg chlorochiny + 200 mg proguanilu
- sposób dawkowania: 7 dni przed wyjazdem, w czasie pobytu i 4 tygodnie po powrocie.
Jedna tabletka dziennie.
4. Doxycyclina
- tabl. 100 mg
- sposób dawkowania: 1 dzień przed wyjazdem, w czasie pobytu i 4 tygodnie po powrocie
Jedna tabl. dziennie.
5. Arechin ( chlorochina)
- tabl. 250 mg
- sposób dawkowania: 2 tabletki 1 x w tygodniu lub 100 mg codziennie. Należy zacząć
przyjmować lek 7 dni przed wyjazdem, w czasie wyjazdu i przez cztery tygodnie po
powrocie.
Wirusowe zapalenie wątroby typu A tzw. żółtaczka pokarmowa jest najczęściej
występującym na świecie wirusowym zapaleniem wątroby. Wywołana przez wirus HAV.
Choroba występuje endemicznie w krajach o złych warunkach sanitarnych.
Zaleca się szczepienie na co najmniej 4 tygodnie przed wyjazdem. Szczepionki przeciwko
WZW A zawierają zabite formaldehydem wirusy hepatitis A, adsorbowane na wodorotlenku
glinu. Szczepionkę podaje się domięśniowo, od drugiego roku życia. Jedna dawka chroni na
rok, dawkę uzupełniającą podaje się po 6-12 miesiącach. Można je stosować oddzielnie lub z
innymi szczepionkami w czasie tej samej wizyty.
Szczepionki przeciwko WZW A zarejestrowane i stosowane w Polsce:
- Avaxim 169 j / 0,5 ml
- Havrix Junior 720 j ELISA / 0,5 ml
- Havrix Adult 1440 j ELISA / 1,0 ml
- Vaqta 25 U / 0,5 ml
- Vaqta 50 U / 1 ,0 ml
Wirusowe zapalenie wątroby typu B tzn. żółtaczka wszczepienna jest jedną z
najpoważniejszych chorób zakaźnych. Wywołana przez wirus HBV, który jest bardzo
odporny na działanie czynników zewnętrznych, w tym wysokiej temperatury. Główne źródła
zakażenia to krew i płyny ustrojowe. Choroba przebiega z ciężką niewydolnością wątroby
z marskością włącznie.
W Polsce stosuje się szczepionki drugiej generacji, rekombinowane, zawierające białko
powierzchniowe wirusa HBV. Białko S jest uzyskiwane drogą inżynierii genetycznej
z hodowli komórek drożdży ( Saccharomyces cerevisiae). Podstawowy schemat szczepień
obejmuje trzy dawki, podawane w odstępach 1 i 6 miesięcy. W przypadku konieczności
szybkiego uodpornienia można zastosować schemat przyspieszony, zarejestrowany wyłącznie
dla szczepionki Engerix B, tylko u osób dorosłych. Podawane są wówczas cztery dawki Mgr farm. Olga Gacek Strona 3
szczepionki. Po dawce pierwszej drugą podaje się po 7 dniach, a trzecią po 21 dniach. Po 12
miesiącach konieczna jest dawka czwarta.
Szczepionki przeciwko WZW B zarejestrowane i stosowane w Polsce:
- Engerix B 20 mcg / 1 ml
- H-B-Vax II 10 mcg / 1 ml
- Euvax B 20 mcg / 1 ml
- Hepavax – Gene 20 mcg / 1 ml
- H-B-Vax Pro 10 mcg / 1 ml
Osobom, które nie były szczepione przeciwko WZW A i WZW B można zalecić szczepionkę
skojarzoną. Dostępna jest szczepionka Twinrix Adult zawierająca 720 jednostek
inaktywowanego wirusa hepatitis A i 20 mcg rekombinowanego antygenu powierzchniowego
wirusa hepatitis B. Schemat szczepień jest taki sam jak dla szczepionek pojedynczych.
Dur brzuszny jest chorobą wywoływaną przez pałeczkę Salmonella typhi. Choroba
przenoszona jest drogą pokarmową. Szczepienie przeciwko durowi brzusznemu zaleca się
osobom podróżującym do krajów Afryki, Azji, Ameryki Południowej, gdzie choroba
występuje endemicznie. Ale największe zagrożenie istnieje w Indiach.
Najczęściej stosowana jest szczepionka Typhium Vi produkowana przez Sanofi Pasteur.
Zawiera ona polisacharyd otoczkowy. Podaje się jedną dawkę szczepionki. Ochrona trwa trzy
lata. Nie jest dostępna w naszym kraju.
W Polsce produkowana jest szczepionka durowa - Ty zawierająca zawiesinę inaktywowanych
formaldehydem pałeczek Salmonella typhi i szczepionka durowo-tężcowa – TyT. Obie
produkowane przez Biomed. Schemat szczepień składa się z trzech dawek. Po pierwszej
dawce drugą podaje się po 4-6 tygodniach, a trzecią po roku.
Na świecie coraz większą popularność zdobywa szczepionka doustna – Oral Typhoid Vaccine
Ty 21a. W celu uzyskania pełnej ochrony musi być podawana codziennie przez 3-4 dni i
przypominana pojedynczą dawką co 5 lat. Ważne jest aby w okresie szczepienia nie zażywać
antybiotyków ani nie stosować profilaktyki przeciwmalarycznej, co znacznie osłabia działanie
doustnej szczepionki przeciwdurowej.
Obecnie nie ma szczepionki przeciwko durowi brzusznemu dla dzieci poniżej drugiego roku
życia. Dlatego konieczne jest rygorystyczne przestrzeganie zasad higieny dotyczących
żywności i wody.
Poliomyelitis ( choroba Heinego i Medina , Nagminne porażenie dziecięce) , jest to
niebezpieczna choroba zakaźna wywołana przez wirus – polio.
Szczepienie przeciwko poliomyelitis jest w Polsce obowiązkowe dla dzieci i zalecane dla
osób powyżej 30 roku życia wyjeżdżających do regionów endemicznego występowania tej
choroby. Są to kraje Afryki Subsaharyjskiej oraz Indie. Istnieją dwa rodzaje szczepionki :
OPV ( zawierająca żywe atenuowane wirusy poliomyelitis , podawana doustnie) i IPV ( ma w
swoim składzie wirusy inaktywowane, podawana domięśniowo lub podskórnie). Obecnie w
medycynie podróży zaleca się podawanie wyłącznie szczepionki inaktywowanej. W Polsce
stosowana jest szczepionka Imovax polio, która zabezpiecza na okres 10 lat.
Szczepienia przeciwko błonicy i tężcowi znajdują się w obowiązkowym programie szczepień
ochronnych. Stosowane są : DT ( dla dzieci), Td ( dla dorosłych), Imovax DT adult
Przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi : DTP, Infanrix- DTPa
Przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi i poliomyelitis : Tetra-COQ
Mgr farm. Olga Gacek Strona 4
Szczepienia przeciwko zakażeniom wywołanym przez Neisseria meningitidis są zalecane
dzieciom oraz dorosłym podróżującym do strefy endemicznego występowania
meningokokowego zapalenia opon mózgowo- rdzeniowych tj. Afryki Środkowej oraz Indii.
Jak dotychczas nie ma szczepionki przeciwko serotypowi B dominującemu w Polsce.W kraju
dostępne są dwa rodzaje szczepionek :
- Polisacharydowa szczepionka meningokokowa A+C
- sprzężona z nośnikiem białkowym ( z toksoidem tężcowym – NeisVac-C i z toksoidem
błoniczym – Meningitec).
WHO zaleca jako obowiązkowe szczepienie dla pielgrzymów udających się do Mekki.
Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu.
Dostępna jest szczepionka FSME Immun Inject, a od 2006 r. jest na rynku dawka
pediatryczna FSME Immun Inject Junior. Można ją podawać dzieciom, które ukończyły
pierwszy rok życia. Zalecane są trzy dawki szczepionki. Drugą dawkę podaje się 1-3 miesiące
po pierwszej, a ostatnią, trzecią po 9-12 miesiącach. Po trzech latach należy zaszczepić dawką
przypominającą. Istnieje również schemat przyspieszony obejmujący trzy dawki : 0, 14 dni,
12 miesięcy.
Szczepienia przeciwko cholerze w Polsce nie są praktykowane. Turyści stosunkowo rzadko
zapadają na tą chorobę. Skuteczność szczepionki jest dość niska i daje poczucie złudnego
bezpieczeństwa, przez rozluźnienie reżimu sanitarnego, co w efekcie zwiększa ryzyko
zachorowania.
Choroba objawia się silną biegunką i wymiotami, prowadzącymi do znacznego odwodnienia
organizmu, a nawet do zgonu.
Szczepionka przeciwko wściekliźnie – Verorab, jest zalecana przedekspozycyjnie osobom
mającym kontakt ze zwierzętami. Szczepienie obejmuje trzy dawki w schemacie : 0,7 i 28 dni
oraz dawkę przypominającą po roku.
Zaleca się również : szczepionkę przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu, przeciwko grypie,
przeciwko pneumokokom oraz przeciwko odrze, śwince i różyczce ( MMR).
Poza szczepieniami przed każdą podróżą do tropiku należy pamiętać o :
- poradzie lekarskiej, również stomatologicznej
- skompletowaniu apteczki podróżnej
- środkach higieny osobistej i intymnej
- okularach przeciwsłonecznych, odpowiedniej odzieży i nakryciu głowy
- kremach z wysokimi filtrami UV
- preparatach odstraszających komary
Należy pamiętać o ubezpieczeniach od ewentualnych kosztów leczenia i wypadków. Zawsze
powinno się zostawić w kraju adres lub telefon kontaktowy.
Trzeba pamiętać, że wiele chorób zakaźnych i inwazyjnych, zarówno tropikalnych jak i
kosmopolitycznych ma często długie okresy wylęgania i może przebiegać początkowo bez
żadnych objawów klinicznych. Dlatego ważne jest by po powrocie z tropiku wykonać
badania profilaktyczne obejmujące przynajmniej badania kału i podstawowe badania krwi,
nawet jeśli brak jakichkolwiek dolegliwości. Badania te najlepiej wykonać w ośrodkach
specjalizujących się w ocenie stanu zdrowia osób powracających z tropiku.
Mgr farm. Olga Gacek Strona 5
Piśmiennictwo:
1. Naruszewicz – Lesiuk D. Szczepienia w podróżach międzynarodowych. Magdzik W. ,
Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliński A. (red.) Wakcynologia, medica Press, Bielsko Biała, 2007:
201-208
2. Kotłowski A. Szczepienia obowiązkowe i zalecane – profilaktyka przed wyjazdem do
tropiku i po powrocie. Zakażenia, 2006; 3: 129-136
3. Kajfasz P. Profilaktyka chorób zakaźnych dla osób wyjeżdżających do tropiku. Zakażenia,
2007, suppl.1 : 29-36
4. Pawłowski Z., Knap J. ( red.): Profilaktyka, diagnostyka i leczenie malarii , . –medica
Press, Bielsko – Biała 2004
5. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z 12 marca 2007 roku w sprawie zasad
przeprowadzenia szczepień ochronnych przeciw chorobom zakaźnym w 2007 roku
6. Rehlis N. Podróżuj bezpiecznie, poradnik dla podróżujących po świecie, 2001, 27-70
7. International Travel and Heath 2008 WHO, Chapter 5,6
8. CDC Health Information for International Travel 2008, Chapter 2
9. http://www.who.int/ith
10. http:// www.worldtourism.org
Załącznik nr 1
Najważniejsze poradnie medycyny tropikalnej w Polsce:
1. Akademickie Centrum Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Samodzielny Publiczny Szpital
Kliniczny AMG, Poradnia Chorób Zakaźnych, Tropikalnych i Pasożytniczych, ul. Powstania
Styczniowego 9B, Gdynia, tel. (0-58) 699 86 76.
2. Klinika Obserwacyjno-Zakaźna AM, ul. Żurawia 14, Pawilon C, Białystok, tel. (0-85) 741
69 21, 740 94 78.
3. Klinika Chorób Zakaźnych AM, ul. Św. Floriana 10, Bydgoszcz, tel. (0-52) 322 00 32.
4. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Punkt Szczepień i Poradnia dla
Wyjeżdżających, ul. Raciborska 39, Katowice, tel. (0-32) 251 52 1113.
5. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, ul. Olszewskiego 2, Kielce, tel. (0-41) 345 22 15.
6. Klinika Chorób Zakaźnych CM UJ, ul. Śniadeckich 5, Kraków, tel. (0-12) 424 73 40,
poradnia: 424 73 57.
7. Klinika Chorób Zakaźnych AM, ul. Biernackiego 9, Lublin, tel. (0-81) 747 17 94, 740 27
00.
Mgr farm. Olga Gacek Strona 6
8. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. dra Biegańskiego, ul. Kniaziewicza 1/5, Łódź, tel.
(0-42) 251 60 11, 251 60 51.
9. Wojewódzki Zespół Medycyny Przemysłowej, ul. Pstrowskiego 31, Olsztyn, tel. (0-89)
533 44 85.
10. Poradnia Chorób Odzwierzęcych i Pasożytniczych, ul. Przybyszewskiego 49, Poznań, tel.
(0-61) 869 14 21.
11. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, ul. Hetmańska 120, Rzeszów, tel. (0-17) 854 60
28, 854 64 27, 854 64 09.
12. Graniczna Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Poradnia dla Wyjeżdżających z Punktem
Szczepień, ul. Energetyków 2, Szczecin, tel. (0-91) 462 43 18.
13. Poradnia Chorób Zakaźnych i Tropikalnych Kliniki Chorób Zakaźnych PAM, ul.
Broniewskiego 12, Szczecin, tel. (0-91) 454 10 07, wew. 442.
14. Wałbrzyski Ośrodek Medycyny Pracy, ul. Sokołowskiego 4, Wałbrzych, tel. (0-74) 841
80 82.
15. Wojewódzki Szpital Zakaźny, ul. Wolska 37, Warszawa, tel. (0-22) 623 34 11.
16. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Chorób Infekcyjnych, ul. Koszarowa 5, Wrocław,
tel. (0-71) 326 13 25, wew. 209.
17. Poradnia Chorób Tropikalnych, Centrum Medyczne LUX, ul. Racławicka 132B,
Warszawa, tel. (0-22) 646 99 98 (całodobowy), 646 99 99 (centrala).
18. Poradnia Medycyny Podróży, Centrum Medyczne LIM, Al. Jerozolimskie 65/79 (Hotel
Marriott, VII piętro), Warszawa, tel. (0-22) 458 70 00.
19. Centrum Medyczne dla Podróżujących, Specjalistyczny Gabinet Chorób Tropikalnych, ul.
Mickiewicza 31, Poznań, tel. (0-61) 847 26 96.
Mgr farm. Olga Gacek Strona 7